ای سالار شهیدان، از تو چه پنهان که دلم هوای کربلا کرده است. می خواهم با پای دل به کربلا بیایم. مرا با زمزمه های دعای عرفه ات هم سفر کن! و ای دل، برای منا؟ نه؛ برای مشعر؟ نه؛ برای مکّه؟ نه؛ برای میهمانی پرشکوه دعای عرفه! خود را آماده کن و این گونه همانند امام شهیدمان، در محضر پروردگار حاضر شو و با پنج فراز عارفانه دعای عرفه، پروردگار خود را عاشقانه و صادقانه بخوان  :

به مجلسی برو و تنها این دعا را نخوان

امام حسین علیه السلام با گروهی از اهل بیت و فرزندان و شیعیانشان دعای عرفه را خواندند و معلوم است که خواندن این دعا به صورت جمعی و شرکت در مجالس عمومی خودش فضیلت است  . زیرا امام صادق علیه السلام می فرمایند: شیوه پدرم(امام باقر علیه السلام) این بود که چون از امری غمگین می شد، زنان و کودکان را جمع می کرد، سپس دعا می کرد و آن ها آمین می گفتند.(1  )

جای این پرسش است که از طرفی فضیلت دعا کردن پنهانی هفتاد برابر یا بیشتر از دعاهای دیگر است، از سویی می بینیم دعا در اجتماع مستجاب است. پس کدام بهتر است؟ در پاسخ این پرسش مرحوم مجلسی می فرماید: اول این که اجتماع در اجابت موثر است؛ اگر چه ثوابش کمتر است. دوم این که اهمیت دعای دسته جمعی در صورتی است که از ریا و خودنمایی به دور باشد.(2  )

در مسیر حرکت به مجلس به یاد خدا باش

وقتی امام حسین(علیه السلام) به سمت جبل الرحمه که در صحرای عرفات است در حال حرکت بودند، در نهایت تضرع و خشوع حرکت می کردند. پس بهتر است تا رسیدن به مجلس دعای عرفه و خواندن این دعا از بیان برخی حرف های بیهوده و یا رفتارهای نامناسب پرهیز کنیم و بر اساس سنتی که حضرت سیدالشهدا(علیه السلام  ) داشتند، خضوع و خشوع را در خود نهادینه کنیم که این خود یک فضیلت است  .

امام حسین(علیه السلام) در دعای عرفه، مکرر با بیان لفظ «یارب» پروردگار را صدا می زدند تا این گونه انسان به جنبه ربوبی و تربیتی خدای متعال به عنوان مربی انسان ها توجه کند. گویی روز عرفه روز تربیت و مودب شدن به آداب الهی است

زیر سقف آسمان و رو به قبله بنشین

حضرت سیدالشهدا(علیه السلام) زیر سقف آسمان روی مبارک را به سمت قبله کرده و دست هایشان را در مقابل صورت خویش قرار دادند؛ گرچه دعا خواندن در هر حالتی ان شاء الله پذیرفته است؛ اما حالت کاملش این است که انسان رو به قبله باشد  .

دست هایت را رو به آسمان کن

دست هایت را رو به آسمان کن؛ مانند مسکینی که طعام می خواهد؛ چرا که حضرت هم این گونه دست به دعا می برند  .

متوجه جسم و روحت شو

امام حسین(علیه السلام) فراز اول دعای عرفه را با حمد خدای متعال آغاز می کند و به اعضا و جسم و روحش توجه می کند و نعمت هایی که خداوند در این رابطه به او عطا کرده است را یادآوری می کند. زیرا هرکس که نفس خود را شناخت؛ «ربّ» خود را شناخته است: "فقد عرف نفسه فقد عرف ربه"(3) بخشی از این فرازها جنبه های علمی و پزشکی و نکات دقیق اعضا و جوارح انسان را که می گوید حکایت از علم لدنی امام دارد  .

خاضعانه شکر پروردگار را به جای آور

سالار شهیدان پس از حمد الهی برای نعمت های خداوند؛ در فراز دوم اظهار ناتوانی و تقصیر در شکر این نعمت ها به درگاه الهی می کند. مضمون یکی از دعاهای اباعبدالله الحسین(علیه السلام) این است که خدایا! من سپاسگزارم که مرا در عصر جاهلیّت به دنیا نیاوردی. تو را شاکرم که مرا آن زمان به دنیا آوردی که عصر جاهلیّت به عصر علم و تمدّن اسلامی تبدیل شده است؛ وحی ای آمده و جاهلیّت را از بین برده، پیامبری مبعوث شده و زمینه ظهور حکومت اسلامی مهیا شده است  .

رنگ زندگی خود را الهی کن

فراز سوم دعای عرفه نه درخواست معمولی، بلکه توجه به نیازهایی است که انسان دارد. دعاهای این بخش مضامین عالیه ای دارد به گونه ای که بینش انسان ها را تنظیم می کند که چگونه در زندگی حرکت کنند. مثل تعبیر "...اللهم اجعلنی اخشاک کانّی اراک..." یعنی خدایا به گونه ای مرا در مقام خشیت قرار ده مثل اینکه تو را می بینم  .

به مهمانی اولیای الهی برو

فراز چهارم دعای عرفه، متوجه مکان های مقدس و انسان هایی است که از اولیاء الهی هستند. گویی انسان خود را حاضر در آن مکان های مقدس می بیند و خودش را سر سفره ای می بیند که میهمانان آن اولیاء خدا هستند. لذا در این بخش اشاره به انبیاء الهی و الطاف خداوند به امت های خویش را می بینیم. نکته دیگر در این فراز از دعای عرفه مقایسه بین عبادت و بندگی ما و ربوبیت خدای متعال است به این معنی که خدا چه کرد و ما چه کردیم و در واقع فاصله بین عبد بودن و رب بودن را بیان می کند که باید این فاصله از سوی خدا کم شود و بنده را به سوی خود بخواهد  .

اگر کوچکی خود را درک کردی گریان شو

در فراز پایانی دعا جملات خداحافظی است، مثل کسی که در لحظات پایانی و در خوف و رجا خود را می بیند. نقل شده است که در بخش هایی از قرائت دعا اشک از دیدگان مبارک اباعبدالله(علیه السلام) جاری بود و حتی در اواخر دعای روز عرفه آنقدر گریه حضرت شدید شد که تعبیر راویان این است که از دیدگان مبارکش به مانند دو مشک، اشک می ریخت! این تعبیر گرچه مبالغه است اما شدت اشک را نشان می دهد  .

خدایا! من سپاسگزارم که مرا در عصر جاهلیّت به دنیا نیاوردی. تو را شاکرم که مرا آن زمان به دنیا آوردی که عصر جاهلیّت به عصر علم و تمدّن اسلامی تبدیل شده است؛ وحی ای آمده و جاهلیّت را از بین برده، پیامبری مبعوث شده و زمینه ظهور حکومت اسلامی مهیا شده است

گرچه اشک نشانه است اما هر حالی به اشک نیست و هر اشکی حال نیست  . اما اشک یک نشانه است. امام علی علیه السلام می فرمایند: گریه چشم ها و ترس دل ها نشانه رحمت خداى بلند مرتبه است. هرگاه این دو را در خود یافتید دعا کردن را غنیمت شمرید  .(4)

تا غروب آفتاب، ندای با رب یا رب سر بده

امام حسین(علیه السلام) در دعای عرفه، مکرر با بیان لفظ «یا رب» پروردگار را صدا می زدند تا این گونه انسان به جنبه ربوبی و تربیتی خدای متعال به عنوان مربی انسان ها توجه کند. گویی روز عرفه روز تربیت و مودب شدن به آداب الهی است  .

حضرت در آخر دعا «یا رب» می گفتند و اصحاب و همراهان ایشان آمین می گفتند و در همان مکان ماندند تا غروب آفتاب شد. برخی دعای عرفه را زود تمام می کنند در حالی که بهتر است تا غروب آفتاب این دعا ادامه پیدا کند  .

مهربانا، اگرچه در ماه رجب به تو نپرداختم، اگر چه شب های جمعه ام تباه شد، اگر چه لذت رمضان را نچشیدم و اگر چه شب های قدر از کفم رفت، اکنون به عرفه خشنودم. از رحمت خود ناامیدم مساز. مرا به قافله توبه کنندگان رمضان برسان و از گناهانم درگذر و ابر رأفت خویش را بر کویر تشنه دل من ببار و مرا در خلوت انس خود پناه ده. باشد که عرفاتِ دلم همیشه سرسبز بماند؛ به حق محمد و آله الطاهرین صلوات الله علیهم اجمعین و عجل فی فرج مولانا صاحب الزمان  .

پی نوشت ها  :

1.کلینی، اصول کافی، ج 4، ص 241 و257  .

2.همان، ص 242.

3.شرح غررالحکم و دررالکلم، عبدالواحد بن محمد تمیمى، ص 232.

4.مکارم الأخلاق،ج 2، ص 96، ح 10.